انسولین چیست؟
انسولین چیست؟ چرا از انوسلین استفاده میشه؟ و اینکه ابزارهایی که برای تزریق انسولین استفاده میشه کدامند؟ انسولین هورمونی است که توسط لوزالمعده (یکی از 6 غده مهم بدن) تولید شده و به بدن اجازه می‌دهد قند (گلوکز) بدست آمده از کربوهیدرات‌های موجود در غذاها را برای تولید انرژی صرف کرده یا برای استفاده‌های بعدی ذخیره کند. انسولین مانع از بالا رفتن بیش از حد قند خون (هیپرگلیسمی) یا پایین آمدن بیش از حد آن (هیپوگلیسمی) می‌شود.
سلول‌های بدن برای تولید انرژی به قند نیاز دارند؛ البته، قند نمی‌تواند مستقیماً وارد اکثر سلول‌های بدن شود. پس از آنکه غذا می‌خوریم و سطح قند خونمان بالا می‌رود، به سلول‌های موجود در لوزالمعده (که سلول‌های بتا نام دارند) سیگنال داده می‌شود که انسولین را در جریان خون آزاد کنند.
سپس انسولین به سلول‌ها چسبیده و به آن‌ها سیگنال می‌دهد که قند را از جریان خون جذب کنند. درواقع انسوین نقش کلیدی را ایفا می کند که قفل سلول‌ها را باز کرده و امکان ورود قند به آن ها و استفاده برای تولید انرژی را فراهم می‌سازد؛ این فرایند در بیماران مبتلا به دیابت دچار اختلال می گردد.
عملکرد بدن در قبال افزایش قند خون
قند خون بیش از حد نیاز بدن به واسطه انسولین در کبد ذخیره می شود و زمانی که قند خون پایین است یا بسته به شرایطی مثل روزه، ورزش یا فاصله بین دو وعده غذایی و در طول فعالیت‌های فیزیکی شدید، به قند بیشتری نیاز است، قند ذخیره شده آزاد می شود؛ بنابراین، انسولین سطح قند خون را متعادل و تنظیم میکند و آن را در محدوده طبیعی نگه می‌دارد. هر چه قند خون بالاتر رود، لوزالمعده انسولین بیشتری تولید میکند.
دیابت و انواع آن
بیماری دیابت (مرض قند) در دو نوع اتفاق می افتد که به نوع یک و دو شناخته می شوند و مبتلایان در هردو حالت به تزریق انسولین نیاز پیدا خواهند کرد؛
پانکراس(لوزوالمعده) مبتلایان به دیابت نوع ۱ نمی‌تواند انسولین تولید کند زیرا سلول‌های بتای آن آسیب دیده یا نابود شده است. بنابراین، این افراد به تزریق انسولین نیاز دارند تا بدن آن‌ها بتواند گلوکز را فرآوری کرده و از عوارض ناشی از هیپرگلیسمی (افزایش بیش از حد قند خون) مصون بماند.
پانکراس مبتلایان به دیابت نوع ۲ به خوبی به انسولین جواب نداده یا در مقابل آن مقاومت میکند. آن‌ها برای فرآوری بهتر قند و مصون ماندن از عوارض بلند مدت این بیماری به تزریق انسولین نیاز دارند. مبتلایان به دیابت نوع ۲ ابتدا با داروهای خوراکی، به همراه رژیم غذایی و ورزش درمان می‌شوند ولی از آنجا که دیابت نوع ۲ یک بیماری پیشرونده است، هر چه عمر بیماری بیشتر باشد، احتمال نیاز بیمار به انسولین برای حفظ سطح قند خون، بیشتر خواهد بود.
انواع انسولین
انسولین از نظر سرعت اثر گذاری به چهار نوع تقسیم می شود:
- انسولین سریع الاثر: تأثیرگذاری آن تقریباً ۱۵ دقیقه بعد از تزریق شروع می شود، تقریباً بعد از ۱ ساعت به اوج رسیده و دو تا چهار ساعت ادامه دارد. انسولین با تاثیر سریع، معمولاً پیش از غذا و در کنار انسولین طولانی اثر تزریق می‌شود.
- انسولین کوتاه اثر: اثرگذاری آن تقریباً ۳۰ دقیقه پس از تزریق شروع شده، تقریباً بعد از ۲ تا ۳ سه ساعت به اوج رسیده و ۳ تا ۶ ساعت ادامه دارد. انسولین کوتاه اثر، معمولاً پیش از غذا و در کنار انسولین طولانی اثر تزریق می‌شود.
- انسولین متوسط اثر: اثرگذاری آن تقریباً ۲ تا ۴ ساعت پس از تزریق شروع شده، تقریباً ۴ تا ۱۲ ساعت بعد به اوج رسیده و ۱۲ تا ۱۸ ساعت ادامه دارد. این انسولین، معمولاً روزی دو بار و در کنار انسولین‌های سریع و کوتاه اثر استفاده می‌شود.
- انسولین طولانی اثر: اثرگذاری آن چند ساعت بعد از تزریق شروع شده و تقریباً ۲۴ ساعت ادامه دارد. در صورت نیاز، اغلب در ترکیب با انسولین سریع یا کوتاه اثر استفاده می‌شود.
- امروزه روش های مختلفی برای انتقال انسولین به بدن بیمار وجود دارد که عبارتند از استفاده از سرنگ، قلم، تزریق کننده‌های جت، انسولین خوراکی و پمپ.
5 روش تزریق انسولین
1. تزریقانسولین با سرنگ
اولین روش و شناخته ترین آن استفاده از سرنگ تزریق انسولین است:
در این روش تزریق به طور مستقیم در بافت چربی به وسیله سرنگ مخصوص تزریق انسولین انجام می گیرد. ظرفیت سرنگ بسته به دوز انسولین انتخاب می‌شود. قطر و طول سوزن، که هر دو می‌بایست با توجه به راحتی بیمار تنظیم و انتخاب شوند، نیز در انتخاب ظرفیت سرنگ نقش دارند.
2. قلم تزریق انسولین
قلم انسولین نیز وسیله‌ای است که برای تزریق انسولین و مدیریت دیابت استفاده می‌شود؛ این وسیله از یک کارتریج (یکپارچه یا قابل تعویض) و یک درجه تنظیم دوز دارو تشکیل شده‌است؛ استفاده از قلم نیازمند سرسوزن یکبار مصرف است و قلم‌ها بدون سوزن تولید می‌شوند و باید سر سوزن ها جداگانه تهیه گردد.
البته این قلم ها به دوصورت طراحی شده اند، نوع اول دارای شاسی ثابتی است که کارتریج حاوی انسولین آن قابل تعویض است و بعد از اتمام مایع درونش فقط کارتریج عوض می شود؛ نوع دوم دارای ساختار یکپارچه است و بعد از اتمام انسولین درون مخزن به کلی دور انداخته می شود.
قلم های پرمصرف تزریق انسولین
سه قلم نوومیکس، نوراپید و گلارژین ( با اسم تجاری لانتوس) است بیشترین مصرف را در بین افراد مبتلا به دیابت دارند.
استفاده از این قلم مزایایی را نسبت به راهکارهای سنتی نظیر تزریق با سرنگ دارد از جمله سهولت در نگهداری و حمل و نقل نسبت به ویال انسولین و سرنگ، دقت بالاتر در تنظیم دوز به هنگام تزریق، استفاده آسان‌تر برای افراد دچار لرزش دست و درد کمتر به هنگام تزریق.
3. پمپ تزریق انسولین (پمپ اکسترنال)
پمپ انسولین تقریبا به اندازه یک تلفن هوشمند و یا کارت اعتباری است که از بیرون به بدن متصل می شود و انسولین داخل مخزن آن از طریق یک لوله باریک (catheter) و با یک سوزن نازک (cannula) متصل به لایه چربی زیر پوست، تزریق می‌شود.
انسولین مورد استفاده در پمپ، انسولین سریع‌اثر است و می‌تواند شرایطی مشابه با پانکراس را در بدن تقلید کند، به این معنی که تزریق مداوم ۲۴ ساعته انسولین با دوز کمتر به عنوان انسولین پایه (انسولین Basal) و تزریق دوزهای بالاتری از انسولین در هر وعده غذایی به منظور کنترل افزایش قند خون ناشی از مصرف کربوهیدرات (انسولین Bolus) که فرد را از تزریق مکرر انسولین معاف میکند.
در پمپ انسولین، میزان انسولین پایه معمولاً توسط پزشک تعیین می‌شود و این قابلیت وجود دارد که در پمپ چندین برنامه برای تزریق میزان انسولین پایه تنظیم شود، درنتیجه بسته به زمان‌های مختلف شبانه روز که میزان حساسیت بدن به انسولین، مصرف غذا و فعالیت بدنی متفاوت است، می‌توان با کمک پمپ، مقادیر مختلفی از انسولین را تزریق نمود. به عنوان مثال، در موارد فعالیت بدنی برنامه ریزی نشده به راحتی با قطع موقت انسولین پایه می‌توان از افت قند ناگهانی جلوگیری کرد یا در هنگام بیماری می‌توان با تغییر میزان انسولین پایه از نوسان قند خون جلوگیری کرد.
2 نوع پمپ تزریق انسولین:
- پمپ معمولی انسولین (Traditional Insulin pumps)
- پمپ پچ انسولین (Insulin patch pumps)
مکانیزم پمپ های تزریق انسولین
همه پمپ های انسولین دارای سیستم مکانیکی پمپاژ هستند؛ در نوع معمولی آن ها مخزن انسولین توسط یک لوله باریک و سِت تزریق به بدن متصل می‌شود. بدنه پمپ حاوی دکمه‌هایی است که می‌توان با آن ها برنامه تزریق انسولین‌های غذایی و برنامه‌های میزان انسولین پایه را تنظیم کرد و یا تزریق انسولین را به طور موقت قطع نمود و در نوع دوم (پمپ پچ)، پمپ به طور مستقیم روی بدن قرار می‌گیرد و مخزن، مکانیسم پمپاژ و سِت تزریق آن درون یک بسته کوچک قرار دارد. کنترل این پمپ‌ها به صورت بی‌سیم و توسط یک دستگاه جداگانه انجام می‌شود که می‌توان مقدار تزریق انسولین غذایی را با آن تنظیم نمود.
ویژگی های جدید پمپ های انسولین
پمپ های تزریق انسولین امروزه دارای سیستم های هوشمندی هستند که علاوه بر عمل تزریق ، قادر هستند میزان انسولین دریافتی از غذای مورد نیاز برای هر وعده را بر اساس میزان مصرف کربوهیدرات، حساسیت به انسولین و میزان قند قبل از خوردن غذا محاسبه و به بیمار اعلام نمایند. به این ترتیب بیمار با دقت و صحت بیشتری می‌تواند دوز انسولین مورد نیاز در هر وعده را تنظیم نماید.
برخی پمپ‌ها دارای سنسور چک قند خون نیز هستند (پمپ real time) که میزان قند مایع میان بافتی را هر ۵ دقیقه یکبار چک و ثبت می‌نمایند و در صورت کاهش و یا افزایش قند (نسبت به میزان قابل قبول تعریف شده) با زنگ هشدار مخصوص به بیمار اخطار می‌دهند.
بعضی از پمپ‌ها این قابلیت را دارند که در صورت کاهش قند، بدون اینکه به بیمار اعلام نمایند، خودبه‌خود تزریق انسولین پایه را به طور موقت قطع نمایند و با افزایش مجدد قند خون، تزریق انسولین پایه را دوباره شروع کنند. این قابلیت به ویژه برای والدین کودکان کوچک‌تر که خطر افت قند خون هنگام خواب در آن ها بیشتر است، بسیار کاربرد دارد.
حتی پزشک معالج می‌تواند به کمک نرم افزار کامپیوتری داده‌های حاصل از پمپ را به صورت جدول و نمودار مشاهده نماید و تغییرات لازم را در میزان انسولین مصرفی برای بیمار اعمال نماید.
همچنین پمپ‌های تزریقی در دست ساخت است که قادر به تجویز دو گانه هورمون انسولین و گلوکاگون (هورمون افزاینده قند خون) در موارد افزایش و کاهش قند خون به صورت خودکار است که به Bionic Pancreas معروف است.
4. تزریق کننده‌های جت انسولین
تزریق کننده‌های جت انسولین از ابزارهای پیچیده و نسبتاً جدید در زمینه مدیریت دیابت هستند. این نوع ابزارها با استفاده از یک جریان هوای پرفشار (به جای سوزن) انسولین را اسپری کرده و به صورت ذرات بسیاری ریزی از طریق پوست به بدن وارد می‌کنند. تزریق کننده‌های جت انسولین برای افرادی که دچار سوزن هراسی (ترس از سرنگ و سوزن) هستند گزینه بی‌نظیری است. البته این نوع وسایل گران بوده و نیازمند استریل‌سازی مکرر هستند.
5. اسپری‌های استنشاقی انسولین
نسل جدیدی از وسایل کنترل دیابت، اسپری‌های استنشاقی انسولین هستند که هنوز درحال اصلاح و توسعه قرار دارند اما می‌توانند نقش بزرگی در آینده‌ی مدیریت دیابت ایفا کنند. برخی از این اسپری‌ها مدتی است که به بازار آمده‌اند و برخی دیگر هنوز نیاز به اصلاح و تحقیق دارند. اسپری‌های استنشاقی انسولین با استفاده از هوای فشرده دوزی از انسولین خشک یا انسولین سریع اثر حل شده قابل استنشاق را برای بیمار فراهم می‌کنند. دوز انسولین از طریق دهان استنشاق شده و مستقیماً وارد ریه‌ها می‌شود، و در آنجا نیز جذب شده و وارد خون می گردد.
البته، در مورد استفاده طولانی مدت از اسپری‌های استنشاق انسولین و اثرات بر ریه‌ها دغدغه‌هایی وجود دارد. همچنین، این پرسش مطرح است که در صورت ابتلا به سرماخوردگی یا سایر بیماری های ریوی آیا باز هم تنظیم انسولین با استنشاق عملی خواهد بود یا خیر؛ به علاوه، در مورد یکنواختی و تنظیم دوز آن‌ها نیز نگرانی‌هایی وجود دارد.
تصاویر مقایسه ای بین ابزارهای مختلف تزریق انسولین و عملکرد آن ها
بیشتر بخوانید: